تمايز اساسى ديدگاه‏ها و نظرياتى كه درباره شرايط مشروعيت نظام سياسى بحث كرده‏اند، مربوط به حوزه مبانى آنهاست. در مقاله حاضر سعى شده است تا مبانى نظريه حكومت دينى - اسلامى - شيعى، با تأكيد بر نظريه ولايت فقيه، مورد بحث قرار گيرد. در اين راستا، در مبانى هستى شناسى به نوع نگاه دين و دينداران به آغاز و انجام هستى و لزوم هدايت و راهبرى انسان در اين سير و مسير پرداخته شده است؛ در مبانى انسان شناسى نيز سعى شده است تا نگاه فرازمانى قرآن به انسان، از طريق تشريح ويژگى‏هاى فرازمانى انسان تحليل شود. در همين قسمت توضيح داده شده است كه انسان‏ها، با توجه به ويژگى‏هاى ذاتى‏شان، مى‏توانند ويژگى‏هايى را نيز كسب كنند. همين قدرت انتخاب انسان باعث مى‏شود او سياستى دينى يا غيردينى را در پيش بگيرد. در ادامه از پيش فرض‏هاى مربوط به نظام سياسى در آموزه‏هاى اسلامى سخن گفته شده است.
واژه‏هاى كليدى: ولايت فقيه، هستى شناسى، انسان شناسى و نظام سياسى اسلام.

انديشه و عمل سياسى از آن‏جا كه مربوط به زندگى سياسى و اجتماعى است، به تبع زندگى سياسى و اجتماعى كه امرى متغير است، لازم است انعطاف‏پذير باشد؛ اما از آن جهت كه مبتنى بر آموزه‏هاى دينى است، نمى‏تواند پاى‏بند مبانى و اصول ثابتى نباشد. انديشه سياسى اسلام، امر متغيرى است كه در دايره مبانى و اصول ثابتى در جريان است. مبانى، ثابت و فرا زمانى است، در حالى كه اصول، ثابت اما منعطف است. انديشه‏ها و رفتارهاى سياسى لازم است بر حسب زمان و شرايط و مقتضيات منعطف و متغير باشد. روشن است كه اين مبانى و اصول فرازمانى است و توضيح دهنده انديشه و عمل سياسى معصومين و غير معصومين مى‏باشد. براى ايضاح مبانى و اصول، گفتنى است كه ويژگى فرازمانى بودن باعث شده است تا ماهيت بحث از مبانى از قبيل مباحث فلسفه و كلام سياسى باشد؛ در حالى كه بحث اصول و قواعد عمدتاً زيرمجموعه اصول فقه، قواعد فقه و حتى خود فقه قرار مى‏گيرد كه لازم است در مقاله مستقلى مورد بحث قرار گيرد.

از پديده‏هاى عالم، طبقه بندى‏هاى مختلفى صورت گرفته است. از منظر بحث حاضر پديده‏هاى عالم را در سه گروه طبقه‏بندى مى‏كنيم:
1. پديده‏هاى مكانيكى: پديده‏هايى كه متشكل از يك يا چند عامل فيزيكى - شيميايى هستند. در شناخت اين پديده‏ها اختلاف نظر كمتر پيش مى‏آيد؛
2. پديده‏هاى ارگانيكى: پديده‏هايى كه علاوه بر عامل يا عوامل فيزيكى - شيميايى، از عامل حيات و زندگى نيز برخوردارند. در شناخت اين نوع پديده‏ها نيز اختلاف نظر كمتر بروز مى‏كند و اگر هم اختلافى وجود داشته باشد، براى زندگى اجتماعى سرنوشت ساز نخواهد بود؛
3. پديده‏هاى سوپرارگانيك: پديده‏هايى كه علاوه بر عوامل فيزيكى و حياتى، واجد عامل جديدى به نام عامل «معنا» هستند. از آن‏جا كه عامل «معنا» از منظر ارزش‏ها، فرهنگ‏ها و انسان‏هاى مختلف، متفاوت مى‏شود، پديده‏هاى سوپرارگانيك با معانى متفاوت و گاهى اوقات متعارض و متضاد خلق مى‏شوند. اختلاف نظر در اين نوع از پديده‏ها فراوان است. ضمن اين‏كه هر نوع اختلافى در اين عرصه ممكن است كه تبديل شود. جنگ‏هاى دينى، مذهبى، قومى، سياسى و ... تماماً بر چنين شكاف‏هايى قرار دارند. به پديده‏هاى دسته سوم پديده‏هاى اجتماعى - فرهنگى نيز گفته مى‏شود؛ به تعبيرى، هر پديده‏اى كه بتواند انديشه و معنايى را «تجسّم» و «عينيّت» ببخشد و بر پديده‏اى جسمانى يا زيست‏شناختى افزوده شود؛ پديده اجتماعى - فرهنگى ناميده مى‏شود؛ براى مثال وقتى عامل معنا به يك «كاغذ» افزوده شود، آن كاغذ به اسكناس، كتاب مقدس يا هر نوع برگه بهادار و سندى تبديل مى‏شود كه او را از وضعيت كاغذ بودن در مى‏آورد. همين عامل باعث مى‏شود كه انسان در رفتار خود در برابر آن كاغذِ برخوردار از عامل معنا به گونه ويژه‏اى عمل كند.
در اين خصوص مشكلى كه انسان‏ها دارند اين است كه با معنا بخشى‏هاى متفاوت روبه رو هستند و نوعاً مردم جوامع مختلف از اعتبار بخشى‏هاى يكديگر برخوردار نيستند. حال اين پرسش مطرح است كه منبع و مأخذ معنابخشى انسان چيست؟ پاسخ ساده اين است كه ايدئولوژى و نظام باورها؛ باورهاى انسان‏ها ممكن است منشأ وحيانى داشته باشد يا منشأ غير وحيانى. باورهاى انسان‏ها، با منشأ الهى يا غير الهى مى‏تواند از سه سطح و صورت و به تعبيرى سه لايه بهره‏مند گردد:
1. سطح ايدئولوژيك: اين سطح مربوط به مجموعه معناها، ارزش‏ها و هنجارها به صورت اعتقاد و در ظرف وجود ذهنى است؛ براى مثال اين كه يك انسان شهادتين بگويد و آموزه‏هاى اسلامى را به عنوانى مجموعه‏اى از آموزه‏هاى حق بپذيرد؛
2. سطح ايدئولوژيك و رفتارى: وقتى افراد و گروه‏ها ايدئولوژى را در اعمال روزانه خود به كار مى‏گيرند، صورت ايدئولوژى و صورت رفتارى توأمان به اجرا در مى‏آيد؛ مانند آن كه فرد تازه مسلمان شده نماز بخواند، روزه بگيرد و ساير عبادات و وظايف دينى خويش را انجام دهد؛
3. سطح ايدئولوژيك، رفتارى و مادى: هنگامى كه محمل‏هايى مادى ايدئولوژى‏ها را تجسم و عينيت بخشند، شكل مادى ايدئولوژى نيز محقق شده است؛ مانند ساختن مسجد. 2
نتيجه مى‏گيريم كه تمام فرهنگ و ارزش‏هاى هرگروه، شخص يا قومى از سه صورت و سطح فوق خارج نيست. بديهى است كه كامل‏ترين صورت وقتى است كه هر سه سطح و لايه باشند؛ در حالى كه در بسيارى از موارد اين‏گونه نيست؛ براى مثال مسلمانان و مسيحيانى را مشاهده مى‏كنيم كه فقط از دينشان، سطح باور و وجود ذهنى را پذيرفته‏اند و برخى عمل شخصى خود را نيز با تعاليم دينى خود تطبيق مى‏دهند، در حالى كه عده كمى براى تحقق عينى آنها در قالب يك تمدّن و اجتماع مدنى فعاليت مى‏كنند.
در بحث از هستى‏شناسى نكته مهم، توجه به چارچوب نظرى پژوهش است كه كسى كه به هستى همچون مخلوق خداوند متعال مى‏نگرد، از نظر منطقى، بايد از رفتارها و محمل‏هاى مادى متفاوتى نسبت به كسى كه نگاهى مادى به هستى دارد بهره‏مند باشد، هر چند كه از نظر عملى، ممكن است ميان انديشه‏ها و وجودهاى ذهنى با اعمال فرد و وجودهاى خارجى ملازمه و سنخيت وجود نداشته باشد.
به منظور تدقيق بحث، از آيات قرآن و نيز آموزه‏هاى فلاسفه در بحث حركت و اركان آن، استفاده خواهيم كرد. بنابراين پرسش از مبدأ، رهبرى و مقصد و معاد، پرسش‏هاى اصلى اين قسمت از بحث است.
1. مبدأ هستى: دو نوع نگاه به هستى باعث دو نوع نگاه به تمام پديده‏ها، چون طبيعت، انسان، زندگى، قانون، حكومت، حق، هدف، مقصد و حركت هستى، غرايز، اقتصاد، رهبرى و خير و شر مى‏شود؛ اين دو نوع نگاه به خصوص باعث پديد آمدن دو دسته و دو نوع پديده‏هاى فرهنگى، اجتماعى مى‏شود.
نتيجه جهان‏بينى الهى پذيرش توحيد است. نگاه توحيدى باعث مى‏شود تا انسان از غيرخدا اطاعت نكند، حكومت و قوانين غير الهى را نپذيرد و طرفدار آزادى باشد. آزادى بشر با اصل توحيد، به اين نحو محقق مى‏شود كه هيچ انسانى يا جامعه و ملتى حق ندارد ديگران را از آزادى محروم كند يا براى آنها قانون وضع نمايد، زيرا شناخت و درك انسان‏ها ناقص است و بنابراين نمى‏توانند قوانينى كه ضامن سعادت و كمال انسان باشد، وضع نمايند. ضمن اين‏كه اگر قانون‏گذاران انسان باشند، ممكن است كه منافع فردى، گروهى، قبيله‏اى و ... خود را در امر قانون‏گذارى دخالت دهند. تنها خداوند متعال است كه اطاعت از قوانين او موجب سعادت و كمال مى‏شود و تنها اوست كه آزادى ما را محدود مى‏كند.3
اللّهُ لا إِلهَ إِلّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلّا بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ؛4 هيچ معبودى جز اللّه نيست. زنده پاينده و نگهدار و نگهبان. او را چرت و خواب نمى‏ربايد. از اوست هر چه در آسمان‏ها و زمين است. كيست كه در نزد او، جز به اذن و رخصت او، شفاعتى كند؟ هر آنچه پيش روى و هر آنچه پشت سر آنها (بندگان) است، مى‏داند. و آنان (بندگان) به چيزى از دانش او، مگر آنچه خود او بخواهد، احاطه و آگاهى ندارند. تخت قدرت و حكمرانى او بر آسمان‏ها و زمين گسترده است، و نگهبانى آسمان و زمين او را گران نمى‏آيد و اوست بلندمرتبه و بزرگ.
آفريدگارى و سيطره تكوينى خدا و دانش بى‏پايان او مستلزم آن است كه قانون‏گذارى و تشريع نيز در اختيار او باشد و همگان ملزم به تبعيت از قانون خدا باشند. عبوديت موجودات در برابر خدا مستلزم نفى طاغوت است.5
وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ؛6 گروهى از مردم به جز خدا به رقيبان و هماوردانى روى مى‏آورند، به آنان عشق مى‏ورزند همچون مهرى كه بايد به خدا ورزيد، و مؤمنان راستين، در دوستى خدا شديدتر و استوارترند. اگر آنان كه (با سرسپردگى به غير خدا) ستم كرده‏اند، آنگاه كه عذاب را مشاهده مى‏كنند، مى‏ديدند كه قدرت يكسره از آن خداست و عذاب خدا، سخت و سهمگين است (بى‏گمان از رفتار خود پشيمان مى‏شوند).
توحيد، علاوه بر آنكه يك بينش فلسفى و عرفانى است، براى مؤمنان عقيده‏اى است كه بناى زندگى اجتماعى و فردى آنها بر آن نهاده مى‏شود.
قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ مَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ؛7 بگو: چه كسى آنان را از آسمان و زمين روزى مى‏دهد؟ يا چه كسى شنوايى و بينايى‏ها را در قبضه اختيار دارد؟ و چه كسى بيرون مى‏آورد زنده را از مرده و مرده را از زنده؟ و چه كسى جهان را تدبير مى‏كند؟ (در تكوين) خواهند گفت: خدا. بگو: پس چرا پروا نمى‏كنيد؟ (و غير او را به اداره امر جهان و تشريع انتخاب مى‏كنيد؟)
پس از چند آيه، ميان هدايت الهى و غير آن مقايسه كرده، انسان‏ها را به داورى فرا مى‏خواند:
قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللّهُ يَهْدِى لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهدى إِلّا أَنْ يُهْدى‏ فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ؛8 بگو: از ميان اين شريكان پندارى، چه كسى به سوى حق رهبرى مى‏كند؟ بگو خدا به سوى حق رهبرى مى‏كند. پس آيا كسى به حق رهبرى مى‏كند شايسته‏تر است كه پيروى شود، يا آن‏كه خود راه نمى‏يابد، مگر آن‏كه رهبرى شود؟ پس شما را چه مى‏شود؟ چگونه قضاوت مى‏كنيد.
در سوره آل عمران خداوند به پيامبر دستور داده است كه همه را به سوى خدا بخوان:
قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلّا نَعْبُدَ إِلَّا اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ؛9 بگو اى اهل كتاب، به سوى سخنى كه ميان ما و شما برابر باشد روى آوريد، و آن اين‏كه هيچ كس جز خدا را عبادت نكنيم و چيزى را شريك او قرار ندهيم و هيچ يك از ما ديگرى را به جاى خدا، رب و سرپرست و مدبر كار خود نگيرد. پس اگر سر پيچيدند به آنها بگوييد: گواه باشيد كه ما تسليم و منقاد اين رويه هستيم.
يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛10 اى انسان‏ها ، عبادت كنيد پروردگارتان را با آن‏كه آفريد شما را و همه گذشتگانتان را شايد به تقوا آراسته شويد.
تقوا عمل به دستورهاى الهى در زندگى اين جهان است. خداوند انسان‏هايى را مبعوث كرده تا دستورهاى الهى را به مردم ارائه كنند و راه هدايت را به آنها نشان دهند. از منظر علماى شيعه اين رهبرى الهى تا پايان تاريخ جريان دارد؛ نبوت، امامت و ولايت در امتداد تاريخ، جريان هدايت الهى را رقم مى‏زنند.
2. هدايت و رهبرى الهى: فلسفه نياز انسان به رهبرى الهى و وحى اين است كه انسان به تنهايى نمى‏تواند نيازهاى معنوى خود را فهم و برطرف كند. از اين رو، انبيا آمده‏اند به انسان كمك كنند تا استعدادهاى خود را به فعليت درآورد. لازمه اعتقاد به رهبرى الهى و از جمله نبوت، دخالت در سرنوشت اجتماع است. كه هدف انبيا نيز همين بوده است. به همين دليل اگر همه رهبران الهى و انبيا در يك زمان در محلى جمع بشوند هيچ اختلاف و نزاعى ميان آنها رخ نخواهد داد.11 انبيا به دنبال شكستن كنگره‏ها و كاخ‏هاى ظلم‏12 ، مسلط بر نفس خويش،13 خدمت‏گزار مردم،14 جلوه رحمت حق تعالى بوده‏اند15 و ثبات قدم داشته‏16 و فروتن‏17 و ساده زيست بوده‏اند.18
نه تنها خوبى توده‏هاى مردم از بركت انبياست‏19 ، بلكه تمام خيرات عالم اثر انبيا است.20 انبيا عهده‏دار تزكيه انسان هستند.
فلسفه ارسال رسل و رهبران الهى، راهنمايى انسان‏ها به اطاعت از خدا و اجتناب از طاغوت است.21 در نگاه الهى سرانجام كار از آن مؤمنان و رهبران الهى است، هر چند كه دشمنى ابليس و پيروانش در طول تاريخ در مقابل خداجويان قرار داشته و دارد.22 با ختم نبوت، رهبرى الهى خاتمه نمى‏يابد، بلكه در امامت و ولايت تداوم پيدا مى‏كند. چرا كه خداوند در قرآن راه را بر هرگونه اطاعت غير الهى بسته است.
3. معاد و مقصد: حركت هستى و به ويژه حركت انسان در هستى به سوى هدفى نهايى، يعنى بازگشت به محضر خداوند متعال، است. سعادت قصوا و نيز مجازات مناسب براى برخى جرايم تنها در قيامت امكان دارد. بديهى است فرض معاد و قيامت و اعطاى پاداش به نيكوكاران و مجازات به بدكاران در فرض جهان بينى و هستى‏شناسى الهى متصور است و الّا مادى‏گرايان جهان را كهنه كتابى مى‏دانند كه اول و آخر آن افتاده و همه‏اش در دنياى طبيعى و مادى خلاصه مى‏شود.
اعتقاد به معاد باعث مى‏شود تا انسان در تمام اقدامات خود خداوند و دستورهاى او را در نظر داشته باشد و به خود و ديگران ظلم نكند و از صراط حق خارج نشود. ساحران، پس از آن‏كه به حقانيت موسى پى بردند، در مقابل فرعون ايستادند و چنين گفتند: «إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً؛23 ما از روز قيامت كه روزى گرفته و سياه و دردناك است مى‏ترسيم».
آيه زير جامع مراحل هستى از آغاز تا پايان است:
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛24 مردم چگونه كافر مى‏شويد به خدا و حال آن‏كه شما مرده بوديد و خدا شما را زنده كرد و ديگر بار بميراند و باز زنده كند و عاقبت به سوى او باز خواهيد گشت.

پرسش‏هاى مطرح در حوزه انسان‏شناسى از پرسش‏هاى جاودانه در فلسفه سياسى است. پاسخ‏هايى كه به اين پرسش‏ها داده شده باعث مى‏شود تا تفاوت مكاتب و متفكران در حوزه فلسفه سياسى رقم بخورد. موضعى كه مكتب و حتى هر متفكرى در مباحث انسان‏شناسى اتخاذ مى‏كند تأثير مستقيمى در انديشه‏ها و ديدگاه‏هاى سياسى وى خواهد داشت؛ براى مثل پاسخ به پرسش‏هايى از مبدأ يا مبادى پيدايش و تكوين انسان، ماهيت وجود و روابط وى و نيز غايات، اهداف و آمال انسان، هر چه باشد، دستگاه سياسى ويژه‏اى را پى‏ريزى خواهد كرد. مكتب يا متفكرى كه مبدأ انسان را الهى مى‏بيند (إنّا للّه) با متفكرى كه مبدأ انسان را مادى مى‏بيند دو نوع انديشه و عمل سياسى خواهند داشت. همچنين اگر غايت انسان را الهى بدانيم (إنّا إليه راجعون) يا مادى، باز هم در نوع انديشه و عمل سياسى تجويزى تفاوت حاصل خواهد شد.
پرسش‏هاى ديگرى كه در حوزه انسان‏شناسى سياسى از اهميت قابل توجهى برخوردار است مى‏تواند پرسش‏هايى از اين قبيل باشد:
1. آيا انسان‏ها فردگرا هستند يا جمع گرا؟ 25
2. آيا انسان‏ها، از نظر آفرينش، سياسى آفريده شده‏اند يا غير سياسى؟26
3. آيا انسان در طبيعت اولى خود آزاد، مختار و عقلانى آفريده شده است يا مجبور و غير عقلانى؟27
4. آيا انسان كمال طلب و كمال‏پذير است يا كمال‏ناپذير؟
پرسش‏هاى ديگرى از قبيل: بيگانگى انسان‏ها از يكديگر يا همگرايى آنها با هم، عوامل تفرقه و همبستگى، اصالت همبستگى يا تفرقه، برترى يا عدم برترى انسان از ساير موجودات، انسان به عنوان جزئى از هستى يا جزئى ويژه از هستى، فضايل اجبارى و اختيارى انسان، شرافت مادى و معنوى انسان، جايگاه انسان در عالم هستى، ابعاد وجود انسان، غرايز انسان، عقل و نفس، قواى نفس، مراتب نظرى و عملى عقل و هدف دارى انسان، از پرسش‏هاى مهم و قابل توجه در فلسفه سياسى است.
در اين‏جا به بحث از ويژگى‏هاى انسان مى‏پردازيم؛ با اثبات نظريه ويژگى‏هاى ثابت و اكتسابى براى انسان، مى‏توانيم بر عناصر ثابت و متغير در دين استدلال كنيم.
1. ويژگى‏هاى ذاتى انسان: ذيل حديث يازدهم كتاب چهل حديث امام خمينى، بحث «فطرت انسان» مورد توجه قرار گرفته است. «فطرت» به معناى خلقت است.28 در روايات اسلامى از «فطرت» تعبيرهاى متفاوتى، از جمله تفسير به توحيد و اسلام، شده است؛ اما از نظر امام خمينى اين احاديث از قبيل «بيان مصداق» و يا «تفسير به اشرف اجزاى شى‏ء» است. امور فطرى در وجود انسان، الطافى است كه خداى تعالى آنها را ويژه انسان قرار داده است و ديگر موجودات يا اصلاً داراى اين‏گونه فطرت‏ها نيستند يا حظّ كمى از آن دارند.
پيش از شمارش اين فطرت‏ها لازم است به ويژگى اين مسائل فطرى توجه كنيم. به نظر امام خمينى، ويژگى مهم فطريات اين است كه در ميان تمام انسان‏ها مشترك است و با تبدل احوال و تغيير زمان و مكان و تمدن متحول نمى‏شود:
ببايد دانست كه آنچه از احكام فطرت است، چون از لوازم وجود و هيئات مخمّره در اصل طينت و خلقت است، احدى را در آن اختلاف نباشد. عالم و جاهل و وحشى و متمدّن و شهرى و صحرانشين در آن متفقند. [...] اختلاف بلاد و أهويه و مأنوسات و آرا و عادات كه در هر چيزى، حتى احكام عقليه، موجب اختلاف و خلاف شود، در فطريات ابداً تأثيرى نكند.29
مبناى فطرت باعث شده است تا علماى شيعه به يگانگى ذاتى انسان‏ها حكم دهند. به اعتقاد آنها تمام انسان‏ها از فطرت مشتركى برخوردارند، بنابراين، اصل بر همگرايى، وحدت و يگانگى و صلح ميان انسان‏هاست و اختلاف و جنگ و نزاع، امورى است كه از سر غفلت به وجود مى‏آيد.
ولى از امور مُعجبه آن است كه با اين كه در فطريات، احدى اختلاف ندارد - از صدر عالم گرفته تا آخر - ولى نوعاً مردم غافلند از اين كه با هم متفقند، و خود گمان اختلاف مى‏نمايند.30
راه حلى كه علماى شيعه براى رفع اختلاف و تفرقه بين انسان‏ها ارائه كرده‏اند آگاهى بخشى است و اين بدان معناست كه آگاهى، رفتار انسان را تغيير مى‏دهد: «مگر آن كه به آنها تنبّه داده شود. آن وقت مى‏فهمند موافق بودند در صورت مخالف».31
استدلال اصلى علماى شيعه بر ادعاهاى پيش گفته، علاوه بر احاديث، آيات شريفه قرآن است. از جمله: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُون»؛32 فطرت الهى به معناى خلقت الهى است كه خداوند انسان‏ها را آن‏گونه آفريده است. عبارت «لا تبديل لخلق اللّه» اشاره به ابدى بودن و غير قابل تغيير بودن اين فطرت دارد، چنان‏كه كلمه «الناس» اشاره به فراگير بودن اين آفرينش، و بخش اخير آيه اشاره به غفلت مردم از اين آفرينش مشترك دارد.
مهم‏ترين امور فطرى، عبارتند از فطرت بر اصل وجود مبدأ، فطرت بر توحيد، فطرت بر استجماع جميع كمالات آن ذات مقدس، فطرت بر توجه به روز معاد و رستاخيز، فطرت بر نبوت، فطرت بر توجه به وجود ملايكه، فطرت عشق به كمال، فطرت عشق به راحتى، فطرت عشق به حريّت و ... كه بعضى از اينها از احكام فطرت و بعضى از لوازم فطرت است.
از مطالب فوق به دست مى‏آيد كه انسان كمال طلب است و كمال حقيقى او همان كمال مطلق يعنى ذات مقدس بارى تعالى است؛ از اين رو لازم است. هدايت انسان‏ها به سمت كمال مطلق و بهره‏گيرى از فطريات مشترك مورد توجه سياست‏مداران و رهبران و انسان‏ها قرار گيرد. ويژگى مهم حكومت‏هاى دينى و الهى محوريت همين آموزه‏هاست.
2. ويژگى‏هاى اكتسابى انسان: ويژگى‏هاى اكتسابى بر اين مبناى مهم استوار است كه انسان مى‏تواند براى زندگى و رفتارهاى فردى و اجتماعى خود تصميم بگيرد و عمل كند. انسان دو راه پيش روى خود دارد: صراط مستقيم و صراطهاى غير مستقيم، و بر اين اساس انسان مى‏تواند موجودى الهى و ملكوتى شود يا موجودى شيطانى و جهنمى.
در اين خصوص دو دسته از آيات درباره انسان قابل شناسايى است: آياتى كه انسان را موجودى شريف و برتر معرفى كرده است و آياتى كه او را نكوهش كرده و موجودى پست و حتى پست‏ترين خلايق برشمرده است؛ از جمله موارد ذيل بر وجود انسان، به عنوان موجود برتر، دلالت مى‏كنند:
1. انسان خليفه خدا بر روى زمين است.33
2. انسان از ظرفيت علمى بسيار زيادى، حتى بيشتر از ملايكه، برخوردار است.34
3. انسان فطرتى خدا آشنا دارد؛ اين آشنايى در عمق وجود او نهادينه شده است.35
4. انسان علاوه بر عناصر مادى، از روحى الهى برخوردار است.36
5. انسان از كرامت و شرافت ذاتى برخوردار است. بيشتر مخلوقات در اين فضيلت با او برابرى نمى‏كنند.37
6. انسان در مسير خدا در حركت است.38
7. تمام نعمت‏هاى زمين براى انسان آفريده شده است.39
8. انسان آفريده شده است تا خدا را عبادت كند.40
موارد ذيل از جمله آموزه‏هايى است كه بر وجود انسان، به عنوان موجود فروتر، دلالت مى‏كنند:
در برخى از آيات از انسان به مثابه موجودى منفى و پست و بلكه در برخى آيات پست‏تر از حيوانات ياد شده است؛ از جمله:
1. انسان موجودى ناسپاس است.41
2. در صورت بى‏نيازى طغيان مى‏كند.42
3. انسان موجودى خود بين و فخرفروش است.43
4. همچنين صفاتى از قبيل ظلوم، كفور، هُلوع، جزوع و منوع براى انسان ذكر شده ست.44 45
صدرالمتألهين در سخنى بسيار مهم براى انسان‏ها درجات و مراتب متنوع و متعددى قائل شده است. به نظر وى؛ انسان به گونه‏اى آفريده شده است كه استعداد صورت‏هاى مختلف را در خود دارد، بنابراين مى‏تواند از ملايكه و فرشتگان الهى به خدا نزديك‏تر شود و نيز ممكن است از حيوانات فروتر رود.
بدان كه در هيچ نوعى از انواع موجودات، اختلافى كه در افراد بشر يافت مى‏شود وجود ندارد و اين بدان سبب است كه ماده انسانى به گونه‏اى آفريده شده است كه در آن استعداد انتقال به هر صورتى از صور و اتصاف به هر صفتى از صفات وجود دارد. برخى از انسان‏ها در مرتبه بهايم هستند و نفس آنها نفس شهوى است و برخى در مرتبه درندگان هستند و نفس آنها نفس غضبى است و برخى در منازل شياطين‏اند و برخى از نوع فرشتگان، و هر يك از اين اجناس چهارگانه را انواع فراوان و بى‏شمارى است.46
به نظر مى‏رسد از ابتكارات علماى شيعه باشد كه اولاً ويژگى‏هاى اكتسابى را از ويژگى‏هاى ذاتى جدا كرده‏اند و ثانياً در ويژگى‏هاى ذاتى، انسان‏ها را از فطرت الهى ثابت فرازمانى برخوردار دانسته‏اند.

نظام سياسى در چارچوب تئورى سيستم داراى ساختارها و كاركردهاى تعريف شده‏اى است. دلايل ضرورت دولت و نظام سياسى به طور عام و در اسلام به طور خاص، عناصر نظام سياسى، مرزهاى نظام سياسى و شبكه قدرت از مهم‏ترين پرسش‏هاى مربوط به ساختار نظام سياسى بر اساس تئورى سيستم است؛ چنان‏كه در حوزه كاركردهاى نظام سياسى پرسش‏هايى درباره رهبرى نظام سياسى، دامنه قدرت دولت، چگونگى جريان قدرت و مجارى باز خوردهاى نظام مطرح است.47 در اين جا مسائلى از نظام سياسى، كه از مسائل فرازمانى به حساب مى‏آيند مى‏پردازيم.
1. نظام سياسى: منظور از نظام سياسى در اين جا دولت و حكومت به معناى عام است. دولت به معناى عام، سازمان قدرت به حساب مى‏آيد. كه تشكيل شده از افراد، كه با عنوان حاكمان و رهبران از آنها ياد مى‏كنيم، و نهادها كه هر كدام كارويژه‏هاى خاصى دارند.48
نظام‏هاى سياسى على‏رغم تفاوت‏ها، ويژگى‏هاى مشتركى نيز دارند. تعريف ما بر اساس همين ويژگى‏هاى مشترك خواهد بود. مهم‏ترين ويژگى‏هاى دولت‏ها از اين قرار است:
1. دولت‏ها داراى اقتدار عام و فراگيرى هستند يا لااقل مدعى چنين اقتدارى هستند؛ هر دولتى در حدود قلمرو خود قوانين عام وضع مى‏كند؛ به عبارتى تفوق حقوقى دارد؛
2. قوانين و مقررات دولت‏ها آمرانه و حاكم بر ديگر مقررات و قوانين در هر جامعه است. به عبارت ديگر توافقى همگانى وجود دارد كه قانون دولت قانون برتر بايد شناخته شود؛
3. كاربرد مشروع قدرت منحصراً در اختيار دولت‏ها است. به عبارت ديگر، فقط دولت‏ها مجاز هستند اشرار و دزدان و سركشان و متخلفان از قانون را مجازات كنند.49
2. نظام سياسى و مسأله مشروعيت: پس از پذيرش ضرورت زندگى اجتماعى براى انسان، ضرورت نظم اجتماعى مطرح مى‏شود. فرمانروايى سياسى بر بستر نظم اجتماعى مستقر مى‏شود. در هر فرمانروايى يك نوع «نابرابرى» متولد مى‏شود. اين نابرابرى كه انسان‏ها را به دو دسته فرمانروا و فرمانبر تقسيم مى‏كند نيازمند استدلال، استناد و توجيه است. به آنچه اين نابرابرى را توجيه و پذيرفتنى جلوه مى‏دهد و در واقع مشكل عدم اطاعت فرمانبران از فرمانروايان را حل مى‏كند «مشروعيت» گفته مى‏شود.
در طول تاريخ توجيهات مختلفى براى مسأله نابرابرى سياسى صورت گرفته است. در يك تقسيم بندى چهار نوع نظريه در باب مشروعيت ارائه شده است:
1. نظريه‏هاى فرادستى و فرودستى طبيعى؛
2. نظريه‏هاى فرمانروايى معطوف به شناخت خير و سعادت؛
3. نظريه‏هاى فرمانروايى الهى؛
4. نظريه‏هاى فرمانروايى مبتنى بر رضايت.50
درباره منابع مشروعيت نظريات ديگرى نيز ارائه شده است‏51 كه هر يك به نوعى در طبقه‏بندى پيش گفته يافت مى‏شود. علماى شيعه در آثار خود از مشروعيت الهى به تفصيل سخن گفته و بر درستى آن استدلال كردند. از نظر اين علما ساير نظريات مشروعيت يا نادرست است و يا اين كه در مشروعيت الهى وجود دارد؛ براى مثال نظريه‏هاى مشروعيت معطوف به شناخت خير و سعادت در نظريه مشروعيت الهى وجود دارد، زيرا سعادت انسان مهم‏ترين دغدغه كسانى است كه از سوى خداوند به رهبرى جامعه انسانى معرفى شده‏اند. همچنين رضايت مردم در نظريه مشروعيت الهى لحاظ شده است، زيرا، نظام اسلامى، بدون حضور و نظر مردم در عالم خارج محقق نمى‏شود.
نظام‏هاى سياسى سلطنتى، كه مشروعيت آنها نوعاً از نوع طبيعى (تركيبى از قهر و غلبه و وراثت و نخبگى) است در انديشه سياسى علماى شيعه نفى شده است. آيات متعددى بر نفى مشروعيت مبتنى بر قهر و غلبه و سلطنت و وراثت و مشروعيت‏هاى ناشى از غير خدا و طبيعت انسان‏ها دلالت دارد؛ از جمله:
1. آياتى كه مشروعيت حاكمانى چون فرعون را نقد كرده و مورد طرد و مذمت قرار داده است.52 در اين آيات به صراحت از فرعون و پيروانش سلب مشروعيت شده و براى خدا و اهل تقوا قرار داده شده است. 53
2. آياتى كه ظلم در آنها نفى شده و بر عدم تعلق رهبرى معنوى و سياسى به ظالمان تأكيد شده است. مشهورترين آيه در اين خصوص آيه‏اى است كه خطاب به حضرت ابراهيم‏عليه السلام نازل شده است:
قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِى الظّالِمِينَ؛54 ابراهيم عرض كرد اين پيشوايى را به فرزندان من نيز عطا خواهى كرد؟ فرمود: (آرى، اگر عادل و صالح و شايسته آن باشند كه) عهد من هرگز به مردم ستمكار نخواهد رسيد.
در اين آيه، مشروعيت مبتنى بر وراثت صرف و بدون شايستگى نفى شده است. چون حكومت ظالمان مشروعيت ندارد، نبايد مؤمنان با ظالمان همكارى داشته باشند:
فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِياءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ؛55 پس اى رسول ما، تو چنان كه مأمورى استقامت و پايدارى كن و كسى كه با همراهى تو به خدا رجوع كرد (نيز پايدار باشد) و هيچ از حدود الهى تجاوز نكنيد كه خدا به هر چه شما مى‏كنيد بصير و داناست. و شما مؤمنان هرگز نبايد با ظالمان همدست و دوست باشيد وگرنه آتش كيفر آنان در شما هم خواهد افتاد و در آن حال جز خدا هيچ دوستى نخواهيد يافت و هرگز كسى يارى شما نخواهد كرد.
خداوند بر آنان كه عليه مسلمانان و نظام الهى ظلم روا دارند مجازات‏هاى سختى مقرر كرده است.56
3. آياتى كه اطاعت از گذشتگان را مورد نقد و مذمت قرار داده است. محتواى اين آيات زير نفى مشروعيت رهبران غيرالهى از سوى خداوند متعال دلالت مى‏كنند.
إِنَّ اللّهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاَ وَ قالُوا رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاَ؛57 خدا كافران را لعن كرد و بر آنان آتش دوزخ مهيّا گردانيد. آنان در آن دوزخ هميشه معذّبند و بر نجات خود هيچ يار و ياورى نخواهند يافت. در آن روز صورت‏هاشان بر آتش همى گردد و گويند: اى كاش كه ما خدا و رسول را اطاعت مى‏كرديم و گويند: اى خدا ما اطاعت امر بزرگان و پيشوايان (فاسد) خود را كرديم كه ما را به راه ضلالت كشيدند.
در آيات ديگرى از اين مسأله به صورت يك سنت ياد شده است كه معمولاً مردم به پيامبران الهى مى‏گفتند ما از آنچه از پدران ما رسيده است دست برنمى‏داريم و معمولاً در اين سخن ردپاى سياست‏مداران غير الهى ديده مى‏شود:
وَ كذلك ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلّا قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وجدنا اباءنا على أُمَّةٍ و انّا على آثارهم مقتدون؛58 و همچنين ما هيچ رسولى پيش از تو در هيچ شهر و ديارى نفرستاديم جز آن كه اهل ثروت و مال آن ديار به رسولان گفتند كه ما پدران خود را بر آيين و عقايدى يافتيم و از آنها البته پيروى خواهيم كرد.
4. آياتى كه بر تساوى ذاتى انسان‏ها تأكيد دارد، تمام مشروعيت‏هاى مبتنى بر طبيعت و ويژگى‏هاى ذاتى انسان‏ها را نفى مى‏كند.
يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ؛59 اى مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنى آفريديم و آنگاه شعبه‏هاى بسيار و فرق مختلف گردانيديم تا يكديگر را بشناسيد. بزرگوارترين شما نزد خدا باتقواترين شماست.
3. نظام سياسى مشروع: خداوند متعال حق حكومت را به انبيا واگذار كرد. برخى از انبيا همچون حضرت سليمان، حضرت يوسف و پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله حكومت تشكيل دادند و جامعه را بر طبق دستورهاى الهى اداره كردند. در واقع پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله هم ولايت در ابلاغ وحى داشت و هم ولايت در حوزه‏هاى اجرايى و قضايى. وظيفه اجراى احكام و هدايت مردم، پس از آن حضرت به امام على‏عليه السلام و ساير امامان‏عليهم السلام منتقل شد.60
در اين جا، مستندات قرآنى زعامت سياسى انبيا، امامان و فقهاى جامع شرايط را ارائه مى‏كنيم. ولايت فقيه، به عنوان استمرار حركت انبيا و ائمه‏عليهم السلام، ولايتى است برخاسته از آنچه در قرآن و روايات با بيان اوصاف و شرايط قابل استنباط و استخراج است. آياتى كه بر نظام سياسى مشروع الهى تأكيد دارد در چند نكته قابل دسته‏بندى است:
1. آياتى كه بر حقانيت و مشروعيت نظام سياسى انبياى الهى اشاره دارد:
فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ؛61 پس به يارى خدا كافران را شكست دادند و داود، امير آنها، جالوت را كشت و خدا او را پادشاهى و فرزانگى عطا فرمود.
بر طبق اين آيه و صراحت نهفته در آن، منصب حكومت و سياست از سوى خدا به داود عطا شده است:
وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً قالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ؛62 پيغمبر آنها گفت: همانا خداوند طالوت را به پادشاهى شما برانگيخت. گفتند: از كجا او را بر ما بزرگى و شاهى رواست در صورتى كه ما به پادشاهى شايسته‏تريم. او را مال فراوان نيست. رسول در جواب آنها گفت: او از اين رو به شاهى شايسته‏تر خواهد بود كه خداوندش بر شما برگزيده و او را افزونى بخشيده در بسط دانش و توانايى تن و خدا مُلك را به هر كه خواهد بخشد.
در اين آيه نيز گزارش درگيرى و نزاع ميان مشروعيت برخاسته از اراده الهى و مشروعيت برخاسته از تصورات غير الهى را مشاهده مى‏كنيم و اين مشروعيت الهى است كه مورد تأييد خداوند قرار گرفته است. حضرت سليمان نيز قدرت و شوكت را از خداوند تقاضا كرده است:
قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ؛63 گفت: پروردگارا به لطف و كرمت از خطاى من درگذر و مرا مُلك و سلطنتى عطا فرما كه پس از من احدى لايق آن نباشد كه تو بخشنده بى‏عوضى.
2. آياتى كه از آنها منصب سياسى پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله استفاده مى‏شود. از جمله در آيه‏اى مكى آيه پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله از خداوند توفيق تشكيل نظام سياسى و جعل ولايت سياسى را براى خود تقاضا كرده است:
وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً؛64 و اى رسول ما، دايم دعا كن كه بارالها (هميشه به هر جا روم) مرا به قدم صدق داخل و خارج گردان و به من از جانب خود قدرتى قرار بده كه يار و مددكار من باشد.
همچنين آياتى كه بر اطاعت از پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در كنار اطاعت از خدا تأكيد شده است:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ؛65 اى اهل ايمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) را اطاعت كنيد و چون در چيزى كارتان به گفت و گو و نزاع كشد به حكم خدا و رسول بازگرديد، اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد.
علامه طباطبايى نظر برخى از مفسران را كه تكرار «اطيعوا» در آيه را براى تأكيد دانسته‏اند رد كرده و معتقد است تكرار «اطيعوا» دلالت دارد بر اين كه پيامبر، علاوه بر امور وحيانى كه در اختيار مردم مى‏گذارد و آنها را بدانها امر و نهى مى‏كند، اوامرى نيز بر اساس صوابديد خود صادر مى‏كنند كه خداوند متعال با اين بيان به آن اوامر مشروعيت بخشيده و دستور وجوب و لزوم اطاعت از آنها را داده است.66
در آيه ديگرى بر نادرستى اعتراض به حكم خدا و پيامبر تصريح شده است:
وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً؛67 هيچ مرد و زن مؤمن را در كارى كه خدا و رسول حكم كنند اراده و اختيارى نيست (كه رأى خلافى اظهار نمايند) و هر كس نافرمانى خدا و رسول كند دانسته به گمراهى افتاده است.
3. آيات امامت، از جمله آيه ولايت‏68 ، آيه تطهير69 ، و آيه مودت‏70 . رهبرى الهى در عصر غيبت بر عهده فقهاى واجد شرايط است؛ زيرا فقها نايبان امام زمان(عج) هستند. اين عقيده از انديشه‏هاى فراگير در عصر صفويه، حتى در ميان توده مردم است. آيات فراوانى بر لزوم عادل بودن كارگزاران حكومت اسلامى و امين بودن آنها و نيز عالم بودن آنها به قوانين و دستورهاى الهى دلالت دارد؛ از جمله:
قالَ اجْعَلْنِى عَلى‏ خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّى حَفِيظٌ عَلِيمٌ؛71[ يوسف به عزيز مصر ]گفت: مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرار ده كه حافظ (امين) و دانايم.
در اين آيه بر شرط علم و دانايى تأكيد شده است.
قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ؛72 يكى از آن دو گفت: اى پدر (خطاب به حضرت شعيب است) او را استخدام كن (منظور موسى است)، زيرا بهترين كسى را كه مى‏توانى استخدام كنى آن كسى است كه «قوى» و «امين» باشد.
در اين آيه به صفات امانت و قدرت تأكيد شده است.
إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ؛73 همانا خداوند به شما فرمان مى‏دهد كه امانت‏ها را به صاحبان آنها بازگردانيد و چون در ميان مردم داورى كنيد، به عدالت حكم برانيد.
به نظر برخى از علما مفهوم «حكم» كه در اين آيه آمده است، هم شامل قضاوت، كه شأن قاضى است، مى‏شود و هم حكومت را كه شأن زمامداران است. براى اثبات اين مدعا به حديثى كه در مجمع‏البيان ذيل اين آيه آمده و نيز به آيه ديگرى از قرآن استناد شده است. حديث چنين است: «امر اللَّه الولاة و الحكّام أن يحكموا بالعدل و النصفة؛74 خداوند به فرمانروايان و حاكمان دستور داده است كه با عدالت و انصاف حكم برانند».
اهداف نظام سياسى اسلامى: چيستى اهداف و كارويژه‏هاى نظام سياسى مورد توجه دانشمندان گرايش‏هاى مختلف علوم سياسى و نيز دانشمندان علوم هنجارى و فرهنگى بوده است. با اين وصف تأثيرگذارى برخى حوزه‏ها در تعيين اهداف و كارويژه‏ها بيشتر بوده است. مؤثرترين حوزه از ديرباز تا كنون فلسفه سياسى بوده است؛ فلسفه سياسى رسالت تعيين خير و شرّ در عرصه نظام سياسى را براى خود قائل است. در جهان اسلام علاوه بر فيلسوفان، متكلمان و فقها نيز در اين عرصه تعيين كننده بوده‏اند و بلكه فقها نقش بيش‏ترى داشته‏اند. در جهان معاصر جامعه‏شناسان سياسى نيز به صورت فعالى وارد اين عرصه شده‏اند. به نظر مى‏رسد دو گرايش عمده درميان كسانى كه به تعيين هدف براى نظام‏هاى سياسى پرداخته‏اند وجود دارد: گرايشى كه دغدغه‏هاى ارزشى و هنجارى دارد و گرايشى كه عمدتاً حالت توصيفى و غير هنجارى دارد. نوع فيلسوفان سياسى، فقها و متكلمان در گروه اول و اغلب جامعه‏شناسان در گروه دوم قرار مى‏گيرند. بحث ما از سنخ اول است، در عين حال اشاره‏اى به ديدگاه‏هاى گرايش دوم مى‏تواند از جهاتى به ايضاح مباحث دسته اول كمك كند.
1. اهداف و كارويژه‏هاى نظام سياسى: از ديدگاه جامعه‏شناسان كاركردگرا، به ويژه پارسونز، عوامل همبستگى و استمرار نظام اجتماعى چهار عامل است: ارزش‏ها، هنجارها، نهادها و نقش‏ها. ارزش‏ها غايات زندگى را تعيين و رفتار و عمل افراد جامعه را به آن سمت و سو هدايت مى‏كنند. چنان كه خواهيم گفت، اين بحث در ميان فلاسفه و فقها مورد تأكيد است. جامعه‏شناسان كاركردگرا به محتواى اين ارزش‏ها كارى ندارند، بلكه براى آنها كاركرد ارزش‏ها، يعنى ايجاد همبستگى، مهم است. هنجارها در سايه ارزش‏ها به وجود مى‏آيند و قواعد و روش‏هاى عمل اجتماعى را به دست مى‏دهند. هنجارها در قالب نظام حقوقى هر جامعه خود را نشان مى‏دهند. در حالى كه حقوق‏دانان از محتواى هنجارها بحث مى‏كنند، جامعه‏شناسان كاركردگرا از كاركرد اجتماعى هنجارها گفت و گو مى‏كنند. نهادها تبلور ارزش‏ها و هنجارها هستند و نقش‏ها مجموعه كارويژه‏ها در درون هر حوزه از نظام اجتماعى هستند كه ارزش‏ها و هنجارها را در درون نهادها اعمال مى‏كنند.
هر نظام اجتماعى جهت حفظ و استمرار خود بايد اين چهار كارويژه اصلى را انجام دهد: حفظ نظم و همبستگى اجتماعى، ايجاد همبستگى و حل منازعه، نيل به اهداف و انطباق با شرايط. نظام سياسى هر جامعه‏اى همين چهار وظيفه را انجام مى‏دهد. ايدئولوژى و قانون اساسى عهده‏دار انسجام‏بخشى و همبستگى اجتماعى هستند، دستگاه قضايى و قوه قضاييه حل منازعات را بر عهده دارند، نظام ادارى عهده‏دار تحقق اهداف است و قوه مقننه به كمك قواى ديگر از منظر به روز كردن قواعد و قوانين، كارويژه انطباق با شرايط متغير و جديد را انجام مى‏دهد؛ چنان كه دستگاه ديپلماسى كشور عهده‏دار انطباق با محيط بيرونى است.75
از منظر جامعه‏شناسان، كارويژه هر نهاد آن وظيفه‏اى است كه از عهده ساير نهادها برنمى‏آيد. بر همين اساس جامعه شناسان نهادهايى مانند نهاد حكومت، نهاد خانواده، نهاد تعليم و تربيت، نهاد اقتصاد و نهاد دين را از نهادهاى اساسى و ضرورى زندگى انسان مى‏داند.76 فيلسوفان سياسى درباره اهداف، اتفاق نظر ندارند، در حالى كه فلاسفه ليبرال بر «آزادى» به عنوان هدف غايى و نهايى زندگى سياسى تأكيد دارند.77 فلاسفه سياسى ماركسيست و سوسياليست بر «عدالت» و جامعه بى‏طبقه اصرار مى‏ورزند.78 فلاسفه سياسى مسلمان «قرب به خدا» و «لقاء اللَّه» را مقصد نهايى و هدف اساسى مى‏دانند.79
هدف نظام سياسى از منظر فيلسوفان سياسى امرى است كه تمام اركان و نهادهاى اجتماعى سياسى را جهت مى‏دهد و همه در جهت رسيدن به آن تلاش مى‏كنند و نه يكى از نهادهاى اجتماعى مثل نهاد حكومت.
2. كارويژه‏هاى نظام سياسى اسلام: كارويژه نظام سياسى اسلامى، خدمت و وظيفه‏اى است كه اگر نظام سياسى «اسلامى» نباشد انجام نخواهد شد. از منظر علماى شيعه، كارويژه اساسى نظام سياسى اسلام زمينه‏سازى براى تقرّب به خداوند است و تمام تصميمات و برنامه‏ها در اين نظام در جهت تحقق همين هدف است. اهداف ديگرى مثل اجراى احكام اسلام و تحقق عدالت از اهداف ميانى به حساب مى‏آيند. به دليل همين كارويژه است كه دولت اسلامى، در مقايسه با دولت‏هاى سكولار و غير دينى، بايد واجد ويژگى‏هاى خاصى باشد؛ در اين‏جا به مهم‏ترين اين مميزات اشاره مى‏كنيم:
1. گفته شد كه در دولت دينى، رئيس دولت به اسم (مثل پيامبر و ائمه) يا به وصف (مثل فقيه جامع شرايط) از جانب خدا تعيين مى‏شود، ولى در دولت‏هاى غير دينى چنين نيست. رئيس دولت در نظام‏هاى غيردينى از طريق زور، وراثت، كودتا، انقلاب، نظر بعضى از گروه‏هاى قدرتمند يا رأى اكثريت مردم انتخاب مى‏شود. البته دولت دينى نيز رضايت مردم را به همراه دارد؛
2. منشأ مشروعيت الهى رهبر و رئيس دولت دينى ايجاب مى‏كند كه دولت دينى در چارچوب احكام الهى مستقر شود و عمل كند. دولت‏هاى غير دينى يا بر عقل و خرد بشرى استوارند يا بر خواسته‏ها و تمايلات حاكمان و يا هر دو؛
3. اطاعت از حاكمان در دولت دينى واجب شرعى است: «فلا و ربك لا يؤمنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لايجدوا فى أنفسهم حرجاً ممّا قضيت و يسلموا تسليماً؛80 نه چنين است! قسم به خداى تو كه اينان به حقيقت اهل ايمان نيستند مگر آن كه در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاكم كنند و آنگاه به هر حكمى كه (به سود و زيان آنها) كنى هيچ گونه اعتراضى در دل نداشته و كاملاً از جان و دل تسليم فرمان تو باشند»، در حالى كه اطاعت از حاكمان غير دينى بر مؤمنان واجب نيست و بلكه در فرض اوليه حرام است.
4. معارضه با رئيس دولت دينى عنوان «بغى»، «محاربه»، «نفاق» و ... را به خود مى‏گيرد و موجب عقوبت‏هاى شرعى و عقاب اخروى خواهد شد، بر خلاف معارضه با دولت‏هاى سكولار و غير دينى. از منظر دينى معارضه با دولت‏هاى ضد دينى پاداش دارد؛
5. قوانين دولت دينى، چون برخاسته از قرآن و احاديث است، ضامن سعادت دنيوى و اخروى انسان‏هاست، بر خلاف قوانين دولت‏هاى غير دينى. كتاب خدا و سنت معصومين‏عليهم السلام اساس قوانين دولت اسلامى است؛
6. مهم‏ترين دغدغه دولت دينى اجراى شريعت و اطمينان از رضايت خداوند متعال است.81
تفاوت ديگرى نيز مى‏توان بين نظام سياسى مبتنى بر دين و نظام‏هاى غير دينى برشمرد، اما مهم‏ترين تمايز و تفاوت در باب رهبران، قانون و اهداف قانون است. در واقع مشروعيت الهى دولت دينى به تمام اجزا، اركان، عناصر و محتويات دولت دينى سرايت مى‏كند.
با توجه به آنچه گفتيم، برخى وظايف، از قبيل تأمين امنيت، حفظ نظم، تأمين رفاه، آموزش و پرورش و حل منازعه، كارويژه‏هاى «نهاد حكومت» است و دينى يا غير دينى بودن نظام سياسى در آنها تأثير مستقيم نمى‏گذارد. به عبارت ديگر، وظايف حكومت‏ها دو بُعد دارد: يكى مربوط به وظايف مادى، دنيايى و اقتصادى و معيشتى حكومت‏هاست كه مشترك بين تمام دولت‏هاست. بخش ديگر مربوط به مسائل ارزشى و معنوى است كه همين اهداف معنوى به اهداف مادى نيز رنگ و جهت مى‏بخشد و آنها را هم تحت تأثير قرار مى‏دهد. اين قسمت در انديشه علماى شيعه مورد بررسى قرار خواهد گرفت. در اين‏جا برخى از مستندات قرآنى آنها به مثابه مبانى مشترك ميان علماى شيعه بيان خواهد شد. مهم‏ترين اين اهداف به قرار زير است:
الف) هدايت انسان در جهت قرب به خدا: در اين باره آيات زيادى وجود دارد. برخى از آنها را ذكر مى‏كنيم:
كتابٌ أنزلناه إليك لتخرج الناس من الظلمات إلى النور بأذن ربّهم إلى صراط العزيز الحميد؛82 قرآن كتابى است كه ما آن را به سوى تو فرو فرستاديم تا مردم را از هر تيرگى و تاريكى برهانى و آنان را به نور برسانى؛ البته اين رهانيدن از ظلمت‏ها و رساندن به نور، به دستور و اجازه پروردگار آنان مى‏باشد.
اللَّه ولىّ الّذين آمنوا يخرجهم من الظلمات إلى النور؛83 خدا ولى كسانى است كه ايمان آورده‏اند، آنها را از تاريكى‏ها به سوى نور مى‏برد.
در آيه اول نورانى ساختن مردم را به رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله نسبت داده و در اين آيه به خدا؛ زيرا انسان كامل، خليفه خداست و به اذن و اراده خدا عمل مى‏كند و نه به اصالت.84
هو الّذى بعث فى الأميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكّيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفى ضلالٍ مبين؛85 اوست خدايى كه ميان عرب اُمّى پيغمبرى بزرگوار از همان مردم برانگيخت تا بر آنان آيات الهى را تلاوت كند و آنها را پاك سازد و شريعت و احكام كتاب آسمانى و حكمت الهى بياموزد با آن كه پيش از اين همه در ورطه جهالت و گمراهى بودند.
الّذين إن مكنّاهم فى الارض أقاموا الصّلوة و آتوا الزّكاة و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنكر؛86 آنها (مؤمنان و ياوران الهى) كسانى هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيده‏ايم نماز را به پا مى‏دارند و زكات را ادا مى‏كنند و امر به معروف و نهى از منكر مى‏نمايند.
تعبير «مكنّاهم فى الارض» به معناى قدرت بخشيدن به مؤمنان در روى زمين است و بنابراين به تشكيل دولت و هدف و رسالت دولت و نظام سياسى در نزد مؤمنان اشاره دارد.87
وعداللَّه الذين آمنوا منكم و عملوا الصّالحات ليستخلفنّهم فى الارض كما استخلف الّذين من قبلهم و ليمكنّن لهم دينهم الّذى ارتضى لهم و ليبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً يعبدوننى لا يشركون بى شيئاً؛88 و خدا به كسانى كه از شما بندگان ايمان آورد و نيكوكار گردد وعده فرمود كه در زمين خلافت دهد (و به جاى امت‏هاى گذشته اقتدار بخشد)، چنان كه امم صالح پيامبران سلف جانشين پيشينيان خود شدند و علاوه بر خلافت دين پسنديده آنان را (كه اسلام واقعى است) بر همه اديان تمكين و تسلّط عطا كند و به همه مؤمنان پس از خوف و انديشه از دشمنان ايمنى كامل دهد كه مرا به يگانگى بى‏هيچ شائبه شرك و ريا پرستش كنند.
آيه شريفه به صراحت يكى از ثمرات تشكيل حكومت صالح را عبادت خداوند و حذف شرك دانسته است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّا لِيَعْبُدُونِ؛89 جن و انس را نيافريدم مگر براى عبادت». اگر عبادت فلسفه آفرينش انسان است، نمى‏تواند فلسفه تأسيس نظام سياسى اسلام نباشد.
همچنين خداوند متعال در آياتى كه سرگذشت پيامبران را متذكر شده و سخنان آنان را خطاب به مردم‏شان نقل كرده، اين پيام را از زبان همه آنها به مردم‏شان آورده است كه:
«يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ربّى وَ ربّكم».90
بنابراين نظام اسلامى موظف است در جهت تقرب مردم به خدا و نفى موانع عبوديت تلاش كند.
ب) خدمت به مردم، اجراى احكام اسلام و به ويژه تلاش براى تحقق عدالت: در اين زمينه نيز آيات فراوانى در قرآن كريم آمده است كه به ناگزير به بخشى از آنها اشاره مى‏كنيم:
لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ؛91 رسولان خود را با دلايل روشن ارسال كرديم و با آنان كتاب و ميزان را فرو فرستاديم تا مردم قسط و دادگرى به پا دارند.
قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ؛92[ خداوند به پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله دستور داده است كه ]بگو امر كرده است مرا پروردگارم به قسط.
فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ؛93 هنگامى كه پيامبرشان آمد بين آنان به قسط قضاوت كرده و بدان‏ها ظلمى نشد.
الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛94 آنان كه پيروى كنند از رسول و پيغمبر اُمّى كه در تورات و انجيلى كه در دست آنهاست (نام و نشانش را) نگاشته مى‏يابند (كه آن رسول) آنها را امر به هر نيكويى و نهى از هر زشتى خواهد كرد و بر آنان هر طعام پاكيزه و مطبوع را حلال و هر پليد منفور را حرام مى‏گرداند و احكام پررنج و مشقّتى را كه (از جهل و نادانى) چون زنجير به گردن خود نهاده‏اند همه را برمى‏دارد پس آنان كه به او گرويدند و از او حرمت و عزّت نگاه داشتند و يارى او كردند و نورى را كه به او نازل شد پيروى نمودند آن گروه به حقيقت رستگاران عالمند.
آيه اخير عمده هدف ما را بر آورده است؛ وقتى وظايف پيامبر امر به تمامى نيكى‏ها و نهى از تمام بدى‏هاست، وظايف جانشينان او و وظيفه نظام اسلامى منتسب به پيامبر نيز همين موارد خواهد بود. همچنين بزرگترين خدمت به مردم باز كردن غل و زنجيرهاى جهل و گمراهى از افكار آنهاست.
إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ يَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ؛95 همانا خدا خلق را فرمان به عدل و احسان مى‏دهد و به بذل و عطاى خويشاوندان امر مى‏كند و از افعال زشت و منكر و ظلم نهى مى‏كند.
بديهى است اين دستور، دستورى عام است كه شامل نظام سياسى اسلامى و رهبران و كارگزاران حكومتى نيز مى‏شود.
ج) مبارزه با موانع راه خدا و تهديدات موجود بر سر راه جامعه اسلامى: در آيات قرآن عناصرى چون طاغوت، ملأ، مترفين، احبار و رهبان از عوامل سدّ راه خدا به حساب آمده‏اند و نام‏هايى چون فرعون، هامان و قارون در كنار ابليس و حميّت جاهلى و هواهاى نفسانى براى اهل قرآن آشناست.96 جنگ موسى و فرعون، همان جنگ هابيل و قابيل است و جنگ ابوسفيان و پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله همان جنگ يزيد و امام حسين‏عليه السلام است؛ چنان كه در تاريخ معاصر جنگ محمدرضا پهلوى با امام خمينى با صدام با امام و امريكا با امام. همان جنگ يزيد و امام حسين است. برخى از آيات را مى‏خوانيم:
وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً؛97 و همانند تو براى همه پيامبران دشمنان و مخاصمانى از شيطان‏هاى انس و جن قرار داديم كه بعضى از آنها با سخنانى فريبنده و خوش ظاهر و جهالت‏انگيز به بعضى ديگر الهام مى‏دهند.
محتواى آيه، همان‏طور كه تاريخ گذشته را توضيح مى‏دهد، بر وضعيت امروز جهان نيز صدق و تطبيق مى‏كند كه رسانه‏هاى تبليغاتى جهانى در شكل‏ها و قالب‏ها و با ابزارهاى مختلف و با شعارهاى زيبايى چون دفاع از حقوق بشر، مبارزه با تروريسم سعى مى‏كنند مردم دنيا را فريب هند.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‏ بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذّابٌ فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلّا فِي ضَلالٍ؛98 همانا موسى را همراه با آيت‏هايمان و با حجتى آشكار فرستاديم به سوى فرعون و هامان و قارون؛ پس گفتند كه جادوگرى دروغ‏پرداز است. چون حق را از جانب ما به آنان ارائه داد، گفتند: پسران آن كسانى را كه بدو ايمان آورده‏اند بكُشيد و زنانشان را زنده نگهداريد. دشمنى و نقشه‏چينى كافران، گمراه و بى‏اثر است.
اگر موساهايى نباشند كه در برابر فرعون‏ها بايستند، مردم نمى‏توانند ايمان بياورند و اگر ايمان هم بياورند، نمى‏توانند ايمان خود را حفظ كنند. بنابراين يكى از وظايف حكومت دينى و اسلامى، كه ادامه دهنده راه انبياست، مبارزه با اهريمنانى است كه مى‏خواهند سدّ راه خدا باشند.
مبارزه با شرك از ديگر اقدامات دولت اسلامى و متديننان است:
كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ؛99 براى شما مؤمنان بسيار پسنديده و نيكوست كه به ابراهيم و اصحابش اقتدا كنيد كه آنها به قوم مشرك خود گفتند: ما از شما و بت‏هاى شما كه به جاى خدا مى‏پرستيد به كلّى بيزاريم. ما مخالف و منكر شماييم و هميشه ميان ما و شما كينه و دشمنى خواهد بود تا وقتى كه تنها به خداى يگانه ايمان آوريد.
تمام آياتى كه پيش از اين درباره امر به معروف و نهى از منكر آورديم و نيز تمام آيات جهاد و آيات مبارزه با شرك و ظلم و بت‏پرستى، در اين‏جا قابل استناد است. از اين آيات فقط يك آيه مهم در حوزه داخلى و يك آيه را كه محور روابط خارجى امت اسلامى است ذكر مى‏كنيم.
قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏؛100 اى رسول ما، بگو به امّت كه من يك سخن شما را پند مى‏دهم (كه اگر بشنويد و عمل كنيد البته هدايت مى‏شويد) و آن سخن اين است كه شما خالص براى خدا دو نفر دو نفر با هم يا هر يك تنها در امر دينتان قيام كنيد.
خطاب اين آيه عام است، هم شامل رهبران و كارگزاران حكومتى مى‏شود و هم شامل آحاد مردم مسلمان.
لَنْ يَجْعَلَ اللّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً؛101 و خدا هيچ‏گاه براى كافران نسبت به اهل ايمان راه تسلط قرار نداده است.
مطالب گذشته به دست مى‏آيد كه مهم‏ترين هدف نظام سياسى اسلام كه در جهت تحقق آن حركت مى‏كند تكامل انسان و سير الى اللَّه است: «انّا للّه و انّا اليه راجعون». ساير اهداف از قبيل حاكميت دين و قوانين الهى بر اجتماع، اجراى مقررات شريعت، استقرار و تحقق امنيت فردى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى و اخلاقى، عبادت پروردگار و نفى شركت و جهالت و هواهاى نفسانى و خدمت به همنوعان، همه كمك كننده به آن هدف مهم است.
يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ؛102 اى انسان، تو با كوشش و تلاش پى‏گيرت در عبادت و خدمت سرانجام نايل به ملاقات با پروردگارت خواهى شد.